اوراق قرضالحسنهقرضالحسنه، قرض بدون ربا بوده و با انگیزه های معنوی و اخروی همراه است. اوراق قرض‌الحسنه اوراق بهاداری است که بر اساس قرارداد قرض بدون بهره منتشر می‌شود و به‌موجب آن، ناشر اوراق به میزان ارزش اسمی آن‌ها به دارندگان اوراق بدهکار است و باید در سررسید به آنان بپردازد. این اوراق آثار و فوائد زیادی در حوزه اقتصاد اسلامی دارا می‌باشد. فهرست مندرجات۲ - تعریف اوراق قرض‌الحسنه ۳ - صندوق‌های قرض‌الحسنه در ایران ۴ - اهمیت قرض‌الحسنه ۵ - ویژگی‌های اوراق قرض‌الحسنه ۵.۱ - عنوان ۵.۲ - نام وام‌دهنده ۵.۳ - مدّت ۵.۴ - مبلغ ۶ - انواع اوراق قرض‌الحسنه ۷ - قلمرو اوراق قرض‌الحسنه ۸ - آثار اقتصادی اوراق قرض‌الحسنه ۸.۱ - ابزاری برای سیاست مالی ۸.۲ - عدالت توزیعی ۸.۳ - هم‌سویی با سلیقه‌های خیرین ۸.۴ - اجتناب از ربا ۸.۵ - استفاده به عنوان وثیقه ۸.۶ - قدرت نقدینگی بالا ۸.۷ - قابلیت انعطاف اوراق ۸.۸ - هماهنگی با ماهیت قرض‌الحسنه ۸.۹ - استفاده از وجوه راکد ۸.۱۰ - فقرزدایی ۸.۱۱ - اطمینان به رفع نیاز نیازمندان ۹ - پانویس ۱۰ - منبع ۱ - معنای لغوی و اصطلاحی قرضواژه قرض از باب قرض یقرض قرضا و به معنای قطع کردن است. زمانی گفته می‌شود فردی به دیگری قرض داده است که قرض دهنده مالی را از خود جدا کرده و به دیگری داده باشد. [۲]
هادوی‌نیا، علی‌اصغر، قرض‌الحسنه و آثار اقتصادی، ص۲۷، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۷۸.
وام و قرض اصطلاحی را نیز قرض گویند به این جهت که شخص، رابطه مالکیت با بخشی از اموال خود را قطع کرده و به دیگری می‌دهد، به این نیت که خود مال یا بدل آن‌ها در آینده به او بدهند. [۳]
حبیبیان نقیبی، مجید، قرض‌الحسنه و راهبرد‌های توسعه اقتصادی، ص۲۴، تهران، انتشارات معاونت امور اقتصادی وزارت امور اقتصادی و دارایی، ۱۳۸۲.
قرض از عقود معوضه است که در آن مال از ملک قرض دهنده منتقل می‌شود و در برابر آن ذمّه قرض‌گیرنده مشغول می‌گردد. [۴]
موسوی خمینی، سیّد روح‌الله، تحریرالوسیله، ج۱، ص۶۹۳، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (رحمةالله‌علیه).
به بیان دیگر، قرض دهنده به‌وسیله قرض، مالکیت یک امر عینی را به مالکیت یک امر اعتباری تبدیل می‌کند و تضمین بازپرداخت اصل مال نیز ناشی از عقد قرض یعنی معوضه بودن آن است.در مقابل، قرض ربوی، قرضی است که در آن زیاده شرط شده باشد؛ که در اسلام چنین قرضی جایز نیست. البته هر قرض غیر ربوی نیز قرض‌الحسنه نیست؛ چراکه "قرض‌الحسنه" نوع خاصی از قرض است؛ که اگرچه از جهت فقهی و حقوقی تحت عقد قرض مطرح می‌شود و همان احکام را دارد، ولی شرایط خاصی مثل "نیازمند بودن وام‌گیرنده"و "انگیزه‌های معنوی و اخروی قرض دهنده"، آن‌ها از دیگر موارد قرض جدا می‌کند. [۵]
عرب‌مازار، عباس و کیقباد، سعید، جایگاه قرض‌الحسنه در نظام بانکی ایران، مجله اقتصاد اسلامی، ۱۳۸۵، ش۲۲، ص۱۶.
در اصطلاح فقهی و حقوقی قرض عبارت است از «تملیک مال به دیگری، به شرطی که قرض‌گیرنده ادای خود آن مال یا مثل آن و یا قیمت آن‌ها ضامن شود و تعهد کند». در عقد قرض شرط زیادی جایز نیست؛ بنابراین، "بدون ربا بودن"شرط اساسی جواز قرارداد قرض است. [۶]
موسوی خمینی، سیدروح‌الله، تحریرالوسیله، ج۱، ص۶۹۳، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (رحمةالله‌علیه).
۲ - تعریف اوراق قرضالحسنهاوراق قرض‌الحسنه نیز اوراق بهاداری است که بر اساس قرارداد قرض بدون بهره منتشر می‌شود و به‌موجب آن، ناشر اوراق به میزان ارزش اسمی آن‌ها به دارندگان اوراق بدهکار است و باید در سررسید به آنان بپردازد. [۷]
موسویان، سیدعباس، ابزارهای مالی اسلامی، ص۳۴۸، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۸۶.
این اوراق که با مجوز بانک مرکزی چاپ و منتشر می‌شوند، دارای مبلغ و مدّت معین هستند و در صورتی که موضوع (ازدواج، مسکن و...) روی آن درج شود، در برانگیختن انگیزه جهت اختصاص وجوه مؤثرتر است. این اوراق را کمیته امداد، بانک‌ها و صندوق‌ها عرضه می‌کنند و تمام وجوه باید به‌حساب خاص کمیته امداد واریز شود. در اوراق مزبور، تضمین می‌شود که وجوه تخصیص‌یافته در مدّت تعیین‌شده به قرض دهنده بازپرداخت می‌شود. بازپرداخت این وجوه از طریق بانک‌ها یا کمیته امداد میسّر می‌شود. این اوراق، بی‌نام است و دارنده آن، مالک آن شمرده می‌شود. همچنین این اوراق قابلیت فروش قبل از سررسید را نزد مرجع فروشنده دارد. [۸]
عرب‌مازار، عباس و کیقبادی، سعید، جایگاه قرض‌الحسنه در نظام بانکی ایران، مجله اقتصاد اسلامی، ۱۳۸۵، ش۲۲، ص۴۰.
اوراق قرض‌الحسنه ابزار مناسبی برای تقویت نهاد قرض‌الحسنه و گسترش آن در جوامع اسلامی است. بر این اساس، در کشورهای مختلف اسلامی از جمله ایران، برخی اندیشمندان مسلمان چنین ابزار مالی خیرخواهانه‌ای را طراحی کردند که در برخی از کشورها اجرا نیز شده است. [۹]
موسویان، سیدعباس، ابزارهای مالی اسلامی، ص۳۴۷.
۳ - صندوق‌های قرض‌الحسنه در ایراندر سال ۱۳۴۸ شمسی، نخستین صندوق قرض‌الحسنه در یکی از مساجد جنوب تهران بنام "صندوق ذخیره جاوید" با سرمایه اولیه یک‌صد و چهل هزار ریال تشکیل شد. این صندوق که با هدف کمک به محرومان و نیازمندان و مبارزه با رباخواری تاسیس‌شده بود، ابتدا کمک‌های بلاعوض می‌داد و پس از مدتی به پرداخت قرض‌الحسنه مبادرت ورزید. بعد از این، صندوق‌های متعددی در تهران و شهرهای گوناگون تأسیس شد؛ به طوری که در سال ۱۳۵۸ تعداد صندوق‌ها از ۲۰۰ مورد گذشت. بروز برخی مسائل سیاسی ـ اقتصادی در سال ۱۳۶۷ موجب رکود قابل توجهی در فعالیت ظاهری این صندوق‌ها شد. پس از پیروزی انقلاب و گرایش مردم به امور معنوی و حمایت مسئولان، صندوق‌های قرض‌الحسنه، رشد چشمگیری یافت و اکنون گرچه آمار دقیقی در دست نیست؛ ولی طبق گزارش نیروی انتظامی تعداد آن‌ها در سال ۱۳۷۹ از مرز ۶۰۰۰ صندوق می‌گذرد و مطابق آخرین اطلاعات، حدود ۵۰۰۰ صندوق در کشور فعّال هستند که با شعبه‌هایشان به حدود ۷۰۰۰ صندوق بالغ می‌شود. [۱۰]
موسویان، سیدعباس، طرحی برای ساماندهی صندوق‌های قرض‌الحسنه، مجله اقتصاد اسلامی، ۱۳۸۳، ش۱۶، ص۳۷-۳۸.
۴ - اهمیت قرضالحسنهاهمیت قرض (بدون ربا) را باید در دو نکته اساسی جستجو نمود: نخست این‌که حرمت ربا یکی از اصول ثابت نظام اقتصاد اسلامی است و قرض و مشارکت به‌عنوان دو بدیل جهت حذف ربا، در این نظام مطرح‌اند؛ پس قرض می‌تواند یکی از عناصری باشد که بستر مناسبی را جهت شکل‌گیری نظام اقتصاد اسلامی مهیا نماید. دیگر این‌که معمولاً در دوران جوانی شرایط تهیه درآمد آسان نیست و قرض، نقش اساسی در تثبیت و تنظیم رفتار مصرفی فرد دارد. [۱۱]
هادوی‌نیا، علی‌اصغر، اوراق قرض‌الحسنه، مجله اقتصاد اسلامی، ۱۳۸۰، ش۴، ص۹۱.
۵ - ویژگی‌های اوراق قرضالحسنهدر این‌جا به برخی از ویژگی‌های اوراق قرض‌الحسنه می‌پردازیم: ۵.۱ - عنواناز آنجاکه هدف مهم نهاد قرض‌الحسنه، رفع نیازهای اساسی افراد همچون ازدواج، مسکن، اشتغال، تامین کالاهای بادوام مصرفی است، جهت برانگیختن انگیزه‌های معنوی یا اخروی صاحبان وجوه می‌توان یکی از این موارد را انتخاب و در اوراق منتشره درج کرد. استفاده از عنوان کلی "قرض‌الحسنه" نیز امکان‌پذیر است. ۵.۲ - نام وامدهندهدر این قسمت، مشخصات کامل وام‌دهنده درج می‌شود. البته اوراق می‌تواند بدون نام باشد. در این صورت، واگذاری آن به شخص دیگر نیاز به ظهر نویسی نداشته و به همین خاطر، از نقدینگی بالاتری برخوردار خواهد بود. ۵.۳ - مدّتحداقل مدتی که وام‌دهنده، وجوه خود را به قرض‌الحسنه اختصاص می‌دهد، باید مشخص گردد. اوراق مذکور می‌تواند با مدت‌های ثابت و معیّن (ولی متفاوت) از پیش نوشته‌شده باشد و یا هنگام خرید اوراق، با توافق طرفین مکتوب گردد. انعطاف زیاد در جهت تعیین مدت، زمینه مناسبی را برای جذب وجوه راکد فراهم می‌آورد. ۵.۴ - مبلغاوراق مذکور باید با مبالغ معیّن و متنوّع منتشر گردد یا با توافق طرفین مبلغ آن معیّن شود. اوراق مذکور توسط بانک مرکزی به‌عنوان اوراق بهادار منتشر می‌گردد و تضمین بازپرداخت آن‌ها، با کمیته امداد خواهد بود. وجوه حاصل از فروش این اوراق، در حساب جاری خاصی که کمیته امداد در یکی از بانک‌های رسمی کشور دارد واریز می‌شود. اوراق مذکور دارای سه قسمت خواهد بود: یک قسمت نزد بانک می‌ماند، قسمتی به وام‌دهنده ارائه می‌شود و قسمت دیگر را کمیته امداد دریافت می‌کند؛ تا نسبت به چگونگی وجوهی که در اختیار دارد، اطلاعات کامل داشته باشد. بدیهی است پس از انقضای مدت تعیین‌شده، صاحبان وجوه به یکی از بانک‌های رسمی کشور مراجعه نموده و بانک از حساب کمیته امداد، وجوه مزبور را بازپرداخت می‌نماید. مبلغی که در این رفت و برگشت در بانک‌ها باقی می‌ماند، می‌تواند انگیزه مناسبی جهت همکاری آن‌ها در طرح پیشنهادی باشد. ۶ - انواع اوراق قرض‌الحسنه۱. اوراق قرض‌الحسنه بدون جایزه: در این نوع، ناشر اوراق جز برگرداندن اصل مبلغ قرض داده‌شده پرداخت هیچ اضافه‌ای هرچند تحت عنوان جایزه را تعهد نمی‌کند. خریداران اوراق نیز تنها به‌قصد ثواب معنوی و اخروی اقدام به خرید می‌کنند. نمونه عملی این اوراق در کشور مالزی جریان دارد. دولت مالزی طبق قانون، اقدام به انتشار اوراق قرض‌الحسنه کوتاه‌مدت کرده و وجوه حاصل از آن‌ها را در تامین مالی پروژه‌های عام‌المنفعه و خیریه به کار می‌گیرند و در سررسید اوراق از محل انتشار اوراق جدید یا از محل بودجه سالانه بدهی خود به صاحبان اوراق را تسویه می‌کند. [۱۲]
یسری، احمد عبدالرحمن، قضایا اسلامیة معاصرة فی انقود و انبوک و التمویل، ص۳۵۵، مصر، دارالجامعیه، ۲۰۰۱.
۲. اوراق قرض‌الحسنه با جایزه: در این نوع اوراق، ناشر افزون بر برگرداندن اصل مبلغ قرض داده‌شده جوایز نقدی و غیر نقدی را به‌صورت قرعه‌کشی بین دارندگان اوراق توزیع می‌کند. نمونه علمی این اوراق، در کشورهای مصر و سودان جریان دارد. برای مثال وزارت پست و برق سودان برای تامین مالی برخی پروژه‌ها، اقدام به انتشار اوراق قرض‌الحسنه با جایزه کرده و از مردم وجوهی را جمع‌آوری می‌کند. صاحبان اوراق، حق دارند هر زمان بخواهند به ناشر اوراق مراجعه کرده و پولشان را پس بگیرند. [۱۳]
یسری، احمد عبدالرحمن، قضایا اسلامیة معاصرة فی انقود و انبوک و التمویل، ص۳۶۸، مصر، دارالجامعیه، ۲۰۰۱.
[۱۴]
موسویان، سیدعباس، ابزارهای مالی اسلامی، ص۳۵۰.
۷ - قلمرو اوراق قرضالحسنهاوراق قرض‌الحسنه حداقل در سه زمینه با عملکردی موفق و کارآمد همراه است: ۱. تامین مالی طرح‌های عام‌المنفعه: دولت‌ها، سازمان‌ها و مؤسسات خیریه می‌توانند بخشی از طرح‌های عام‌المنفعه را از طریق انتشار اوراق قرض‌الحسنه تامین مالی کرده و سپس به‌تدریج از محل بودجه سالانه یا درآمد همان طرح‌ها یا انتشار اوراق قرض‌الحسنه جدید اوراق سررسید شده را تسویه کنند. ۲. تامین سرمایه اشتغال اقشار کم‌درآمد: افراد زیادی در جوامع اسلامی هستند که اگر سرمایه اندکی به‌صورت قرض بدون بهره در اختیارشان قرار داده شود، می‌توانند وارد فعالیت اقتصادی شده و به‌تدریج اقساط بدهی‌شان را بپردازند. دولت‌ها، بانک‌های توسعه و مؤسسات خیریه می‌توانند با انتشار اوراق قرض‌الحسنه و جذب منابع پولی افراد خیّر، چنین فرصتی را فراهم کنند. ۳. اعطای قرض‌الحسنه جهت نیازهای ضروری: افراد زیادی به دلایل متفاوت نیازهای موردی و مقطعی پیدا می‌کنند؛ به‌طوری‌که اگر مبلغ معیّنی به‌صورت قرض بدون بهره در اختیار آنان گذاشته شود، می‌توانند حوایج خویش را برآورده کنند. سپس از محل درآمد خود، به‌تدریج بدهی خود را بپردازند، دولت‌ها، بانک‌های توسعه و مؤسسات خیریه می‌توانند با انتشار اوراق قرض‌الحسنه و جمع‌آوری وجوه نیکوکاران چنین بستری را مهیا کنند. [۱۵]
موسویان، سیدعباس، ابزارهای مالی اسلامی، ص۳۵۱.
۸ - آثار اقتصادی اوراق قرضالحسنهاوراق قرض‌الحسنه دارای آثار و فوائد قابل توجهی در حوزه اقتصاد اسلامی است. ۸.۱ - ابزاری برای سیاست مالیاوراق قرض‌الحسنه می‌تواند در مواقع نیاز به‌عنوان ابزاری برای تامین مالی دولت در اجرای طرح‌های عام‌المنفعه به کار روند. بنابراین به‌عنوان ابزاری برای سیاست مالی محسوب می‌شود. البته به جهت غیرانتفاعی بودن آن‌ها قلمرو محدودی خواهد داشت. به دلیل غیرانتفاعی بودن اوراق قرض‌الحسنه و خرید و فروش آن‌ها، بر اساس قیمت اسمی، زمینه برای ورود و خروج بانک مرکزی به بازار ثانوی این اوراق برای انجام سیاست پولی وجود ندارد. ۸.۲ - عدالت توزیعیاوراق قرض‌الحسنه به جهت عدم بهره در آن‌ها و کاربردشان در طرح‌های عام‌المنفعه، تامین سرمایه و اشتغال اقشار آسیب‌پذیر و تامین مالی نیازهای ضروری آنان، تاثیر قابل توجهی بر عدالت توزیعی جامعه می‌گذارد و هرچه سهم این اوراق بیش‌تر شود، انتظار می‌رود فاصله طبقاتی در جامعه کمتر شود. ۸.۳ - هم‌سویی با سلیقه‌های خیریناوراق قرض‌الحسنه به‌ویژه نوع بدون جایزه آن بر اساس قرارداد قرض بدون بهره طراحی می‌شوند. در نتیجه از نوع ابزارهای مالی غیرانتفاعی خواهند بود؛ بنابراین می‌توانند با اهداف و سلیقه‌های گروهی از افراد خیر همسو بوده و از آن استقبال شود. [۱۶]
موسویان، سیدعباس، ابزارهای مالی اسلامی، ص۳۵۳.
۸.۴ - اجتناب از ربایکی از خصوصیات کلّی و مهم یک ابزار پولی در نظام اقتصادی اسلام آن است که از تحقّق هرگونه ربا اجتناب شود. چنان‌که ملاحظه گردید با توجه به این‌که اوراق مذکور فاقد بهره اسمی بوده و هیچ‌گونه زیاده‌ای در جریان انتقال وجوه نیست، می‌توان اطمینان داشت که فعالیّت این سیستم از هرگونه ربایی منزّه است. ۸.۵ - استفاده به عنوان وثیقهممکن است خیرینی که به خرید اوراق قرض‌الحسنه اقدام می‌کنند، از تولیدکنندگان اقتصادی که گاه از مشتریان بانک‌ها نیز هستند، باشند. در این صورت اگر به تسهیلات بانکی نیاز پیدا کردند؛ می‌توانند در مقابل اعطای تسهیلات، از اوراق قرض‌الحسنه به‌عنوان وثیقه معتبر استفاده کنند. ۸.۶ - قدرت نقدینگی بالاتضمین بازپرداخت اوراق در سررسید معیّن و قابلیت انتقال آن‌ها به شخص ثالث، قبل از سررسید، قدرت نقدینگی بالایی برای اوراق قرض‌الحسنه پدید می‌آورد، به‌طوری‌که صاحبان اوراق می‌توانند در مواقع نیاز آن‌ها را به دیگران بفروشند یا به‌عنوان دین مدت‌دار بپردازند. [۱۷]
هادوی‌نیا، علی‌اصغر، اوراق قرض‌الحسنه، مجله اقتصاد اسلامی، ۱۳۸۰، ش۴، ص۱۰۰- ۱۰۳.
۸.۷ - قابلیت انعطاف اوراقانعطاف اوراق از جهت مبلغ، مدت و بانام و بی‌نام بودن، تاثیر زیادی در کارآیی آن‌ها دارد؛ زیرا می‌توان از کم‌ترین وجوه افراد که به‌صورت راکد نگهداری می‌شود، در کم‌ترین زمانی که به امر قرض‌الحسنه اختصاص می‌یابد، استفاده کامل برد. این انعطاف به کمیته امداد امکان می‌دهد با توجه به طبقه‌بندی نیازمندان، وجوه را با اقساط کوتاه‌مدت و بلندمدت توزیع نماید. همچنین انعطاف بالای اوراق قرض‌الحسنه و دفترچه اقساط، امکان کنترل وجوه و سیاست‌گذاری‌های کلان را برای دولت (با همکاری کمیته امداد) فراهم می‌کند. ۸.۸ - هماهنگی با ماهیت قرضالحسنهاوراق قرض‌الحسنه و دفترچه اقساط، دارای ماهیتی ساده و روان و در اشکال مشابهی چون قبض‌های آب و برق در جامعه کنونی به کار گرفته می‌شود. از طرف دیگر، در طرح پیشنهادی استفاده از ابزارهایی همچون جایزه و هرگونه زیاده دیگری که با ماهیت قرض‌الحسنه ناسازگار است، وجود ندارد. ۸.۹ - استفاده از وجوه راکدوجوه قرض‌الحسنه از درآمد افراد است؛ که به دلایل مختلفی چون ذخایر احتیاطی یا معاملاتی، به‌صورت راکد نگهداری می‌شود. هدایت این وجوه، به سمت جریان گردش درآمد، تاثیر بسزایی در حذف اختلال‌های اقتصادی و دستیابی به تثبیت اقتصادی دارد؛ به همین جهت لازم است دولت بتواند اطمینان حاصل نماید که این وجوه، از جریان گردش درآمد خارج نمی‌شود. به‌کارگیری اوراق قرض‌الحسنه با توجه به طرح پیشنهادی می‌تواند چنین اطمینانی را برای دولت فراهم نماید. این وجوه که در اختیار کمیته امداد است، می‌تواند با همکاری و هماهنگی دولت توزیع شود. ۸.۱۰ - فقرزداییسیاستهای فقرزدایی دولت معمولاً با دو مشکل اساسی تحمّل بودجه و نبود اطلاعات کافی و شفاف نسبت به نیاز و نیازمندان واقعی، مواجه است. در طرح پیشنهادی، دولت می‌تواند قرض‌الحسنه را به‌عنوان یک ابزار فقرزدایی در نظر گرفته و در تخصیص وجوه و هدایت صحیح آن با توجه به سیاست‌های کلان خود (اشتغال‌زایی، تامین نیازهای اساسی و...) با کمیته امداد همکاری ثمربخشی داشته باشد. وجود اطلاعات شفاف و تامین وجوه از مازاد درآمد بخش خصوصی که در طرح آمده، این دو مشکل را برطرف می‌نماید. علاوه بر این، در صورت صلاح‌دید، دولت می‌تواند با خرید اوراق قرض‌الحسنه قسمتی از درآمد خود را برای فقرزدایی تخصیص دهد. ۸.۱۱ - اطمینان به رفع نیاز نیازمنداناطمینان وام‌دهندگان به رسیدن وجوهشان به دست نیازمندان واقعی، نقش مهمی در تحقق انگیزه‌های معنوی و اخروی در عرصه قرض‌الحسنه و کارآمدی آن دارد. درصورتی‌که قسمتی از وجوه آنان به این امر اختصاص نیابد (چنان‌که در مورد پس‌انداز قرض‌الحسنه بانک‌ها مشاهده می‌گردد) رفتار قرض‌الحسنه در سطح کلان رو به کاستی می‌گذارد. ۹ - پانویس
۱۰ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «اوراق قرض‌الحسنه»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۸/۱/۲۰. رده‌های این صفحه : احکام بانکی | اسناد اقتصادی | اسناد تجاری | اسناد رسمی | اقتصاد اسلامی | اوراق بهادار | قرض
|